Γράφει ο Αδάμος Βασίλειος
Στο σκευοφυλάκιο – μουσείο της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ, όπου φιλοξενούνται χειρόγραφα, παλαιά βιβλία, εικόνες, άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη, δεσπόζει κεντρικά της εισόδου ο «Κώδικας 287, γνωστός ως Β΄ Κώδικας Τρίκκης1 ή Κώδικας Βαρλαάμ (1828-1865). Στην προθήκη εμφανίζεται το αντίγραφο γράμματος των ηγουμένων των Μονών Μεγάλου Μετεώρου, Βαρλαάμ, Αγίου Στεφάνου, το έτος 1845, με το οποίο υπόσχονταν να συνεισφέρουν κατ’ έτος στα σχολεία των Τρικάλων 500 γρόσια για την πληρωμή των δασκάλων».
Η σωτήρια προσφορά των μοναστηριών και των Μητροπόλεων Τρίκκης και Σταγών στην εκπαίδευση των σκλαβωμένων κατοίκων του Νομού Τρικάλων είχε την εκκίνησή της από τον 16ο αιώνα, όταν «…στον κίνδυνο να χαθεί η ελληνική γλώσσα και η ελληνική παιδεία και μαζί με αυτή η Ορθόδοξη Πίστη, όχι μόνον επέτρεπαν την Παιδεία (τα Μετέωρα και η Εκκλησία) αλλά και ίδρυσαν με προσωπικές δαπάνες «ιερά» εκπαιδευτήρια.» Έτσι … «στα μέσα του 16ου αιώνα είχε συγκροτηθεί η Σωκράτους Ακαδημία εν Μετεώρων. Ενώ,… « ο λόγιος Επίσκοπος Σταγών Παΐσιος ο Κλεινοβίτης (1784-1808) δώρισε στη διαθήκη του την πλούσια σε υλικό βιβλιοθήκη του στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Μετεώρων…»2.
Η συνεισφορά του ιερού χώρου στην ελληνική και κυρίως στην τοπική εκπαίδευση ήταν μεγίστη και ανάλογη των περιστάσεων, όταν: …«Η εκπαίδευση στην Ελλάδα μετά την Άλωση της Πόλης ,το 1453, θα παρουσιάσει κατακόρυφη πτώση σε αντίθεση με τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης , όπου εκεί είχε ήδη αρχίσει η αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών μετά τη λήξη του σκοτεινού Μεσαίωνα. Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές για δύο περίπου αιώνες θα επικρατεί παντού «σκότος και αμάθεια» (Φιλλιπίδης,1900:47).Πρόκειται για ένα «σκοτεινό διάλειμμα» στην πνευματική ζωή του ελληνισμού , όπου κατά την περίοδο αυτή ο ελληνικός πνευματικός πολιτισμός θα γνωρίσει μόνο «μια αμυδρή επιβίωση χωρίς ίχνος πρωτότυπης συγγραφής σε ελληνική γλώσσα» (Χατζόπουλος,1991:1).
Σε αυτή την -χαμηλού επιπέδου- πνευματική κίνηση και δραστηριότητα θα οδηγήσουν αρκετές παράμετροι που χαρακτηρίζουν και αντιπροσωπεύουν ταυτοχρόνως την ελληνική πραγματικότητα κατά το μεγάλο αυτό χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με τους περισσότερους ιστορικούς η «κάθετη πτώση» του πνευματικού επιπέδου στις κατακτημένες από τους Οθωμανούς ελληνικές χώρες θα πρέπει να αποδοθεί στους παρακάτω κυρίως λόγους (Χατζόπουλος,1991:27):
1. Στη φυγή όλων σχεδόν των Ελλήνων λογίων στη Δυτική Ευρώπη ,
2. Στο μαρασμό των πνευματικών κέντρων της πανίσχυρης άλλοτε αυτοκρατορίας ,
3. Στη σοβαρή μείωση του πληθυσμού των αστικών κέντρων ,
4. Στη μεγάλη κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας και την εξαθλίωση των πληθυσμών και
5. Στις δημογραφικές αλλοιώσεις εξαιτίας της φυγής των κατοίκων στα ορεινά και της εποίκησης πολλών πεδινών περιοχών με τουρκικούς και σλαβικούς πληθυσμούς .»… 3
Στη μόνιμη αναστάτωση που προκάλεσε η τουρκική κατάκτηση και στην αδιαφορία της Πύλης για τη μόρφωση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, όταν μάλιστα επικρατούσε «…η οριζόντια διαστρωμάτωση της κοινωνίας σε μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους και η άποψη ότι: «…οι ρεαγιάδες (παραγωγοί/αγρότες), … αποτελούσαν το κατώτερο τμήμα της πολιτείας…»4, οι ελληνικοί πληθυσμοί δεν είχαν καμία τύχη να διατηρήσουν την ταυτότητά τους.
Οι Ιερές Μονές και οι δύο Μητροπόλεις δημιούργησαν ένα ολόκληρο σύστημα διοίκησης και δημοσιονομικής πρακτικής ζητώντας από τους «εφόρους» κάθε χρόνο «ακριβή λόγο» για τις «δαπάνες ανέγερσης, συντήρησης και εξεύρεσης ικανών δασκάλων»1. Σε συνεργασία με τις κοινότητες και τους εντόπιους ενορίτες θα εντάξουν τις ατομικές εισφορές, δωρεές και χορηγίες πλουσίων τρικαλινών, ώστε να καταστεί δυνατή η μακροημέρευση των ιδρυμάτων. Παρέδωσαν μ’ αυτόν τον τρόπο στο Ελληνικό Κράτος πια, «… το 1883, τη Σχολή Τρίκκης, η οποία έχει περάσει από το 1856 στη δικαιοδοσία της Ιεράς Μονής Δουσίκου, και 4 Αλληλοδιδακτικά σχολεία αρρένων και θηλέων. Το 1861 η Ι. Μ. Δουσίκου θα ιδρύσει το Παρθεναγωγείο Τρίκκης. Στα 1875 προστίθενται 2 νέα σχολεία: η Αλληλοδιδακτική Σχολή και η Ιερατική Σχολή, που δημιουργήθηκαν από γενναίες δωρεές του Μητροπολίτη Δημητριάδος και Λαρίσης Δωροθέου Σχολάριου. Στον κατάλογο προστίθενται: η Μουσική Σχολή Τρίκκης, η Αλληλοδιδακτική Σχολή Σαραγίων Τρικάλων, σχολεία στην περιοχή Καλαμπάκας και Ασπροποτάμου1.
Κατά την ταπεινή μου άποψη το μέγεθος της εκπαιδευτικής δράσης του Ιερού Χώρου αυξάνεται και δημιουργεί δέος ακόμη και στους περιηγητές της εποχής του 18ου και 19ου αιώνα , οι οποίοι θαυμάζουν αυτόν τον μικρό πληθυσμό, που θέλει να μάθει γράμματα, επειδή από τη Θεσσαλία και πάνω η σκλαβιά συνεχίζεται και λείπουν τα κρατικά συντονιστικά όργανα και εργαλεία. Από το 1829 και μέχρι το 1881 η εκπαίδευση στην ελεύθερη Ελλάδα σφραγίζεται από την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική του Καποδίστρια, του Όθωνα και του Χ. Τρικούπη, ενώ στα Τρίκαλα υπάρχει μόνο η αγάπη για τα γράμματα και το σθένος των κληρικών, των μοναχών και των απλών ανθρώπων!
Θα περάσουν ήδη 60 χρόνια από την εθνική απελευθέρωση και άλλα 50, που οι Τρικαλινοί θα στενάζουν κάτω από το τουρκικό φακιόλι και την μπότα και το μαστίγιο του τσιφλικά. Στην συνεχιζόμενη υλική και πνευματική πενία θα έχουν αέναους αρωγούς τους φωτισμένους Δασκάλους και Μοναχούς τους Γένους, μολονότι στην Ελεύθερη Ελλάδα ήδη έχουν γίνει πράξη οι στόχοι του κοινωνικού μετασχηματισμού από τους Λογίους, τους Φαναριώτες και τους Εμπόρους, που ήταν: «… 1. Η καλλιέργεια της ελληνικής γλώσσας και η ενίσχυση της θρησκευτικής συνείδησης των νέων 2. Ο εφοδιασμός τους με όλες τις απαραίτητες γνώσεις για την καλύτερη άσκηση του εμπορίου και 3. Η ανύψωση του πνευματικού επιπέδου των Ελλήνων , ώστε να γίνει δυνατή η προσέγγιση του υψηλού πολιτισμικού επιπέδου των ευρωπαϊκών λαών (Χατζόπουλος,1991:58) .»3 Οι Τρικαλινοί μέσα από την Εκπαίδευση, που οικοδόμησαν μόνοι τους, θα είναι έτοιμοι να διακονήσουν την Πολιτική, την Εκπαίδευση, το Εμπόριο, την Οικονομία, τις Τέχνες, τον Αθλητισμό…
Σήμερα εν μέσω διπλής υπερδεκαετούς οικονομικής και αξιακής κρίσης, τα Μετέωρα και οι Ιερές Κοινότητες συνεχίζουν τον μοναχικό δρόμο της προσφοράς στην Πίστη, στην Εκπαίδευση, στην Κοινωνία, στην Οικονομία, επιφέροντας την ψυχική γαλήνη του οικουμενικού πληθυσμού, μοναδικοί φάροι της Ορθοδοξίας και του Ανθρωπιστικού Ελληνισμού.
ΑΔΑΜΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
1. Θ. Νημάς, Ιστορία και Μνημεία των επαρχιών Τρικάλων και Καλαμπάκας, από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, 2018
2. Ντελλή Βαΐα, Σχέσεις Πόλης και Ιερού χώρου, Καλαμπάκα & Μετέωρα, από το Παρελθόν στο Σήμερα, 2006;.
3. Παπαδογιάννη Ελπινίκη, Η ιστορική εξέλιξη της ποινής ως μέσο επιβολής της πειθαρχίας στο πρωτοβάθμιο σχολείο (από την Τουρκοκρατία μέχρι και την περίοδο του Τρικούπη) (1453-1900), 2013.
4. Νεοκλής Σαρρής, Οσμανική Πραγματικότητα, 1990.
ΑΛΛΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
5. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ6. Α. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, τ. Έ, 1980
