Σεβαστοί εκπρόσωποι των αρχών, αξιότιμο προεδρείο, αγαπητοί συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι,
με αίσθηση τιμής και συγκίνηση συμμετέχω στη σημερινή εκδήλωση προς τιμήν των αφυπηρετησάντων συναδέλφων εκπαιδευτικών. Πρόκειται για μια ενθαρρυντική και με μεγάλο συμβολικό βάρος πρωτοβουλία, με την οποία η εκπαιδευτική ηγεσία απευθύνεται όχι μόνο προς τα τιμώμενα πρόσωπα για να τα ευχαριστήσει για τις προσφερθείσες υπηρεσίες αλλά και προς την κοινωνία, για να της υπενθυμίσει σημαντικές αλήθειες, οι οποίες σκεπάζονται κατά το μάλλον ή ήττον από τον ορυμαγδό του δημόσιου θορύβου ή έστω, στην καλύτερη περίπτωση, από την εστίαση της κοινωνίας σε προβλήματα που φαίνονται πιο απειλητικά και άμεσα· για να αναγνωρίσει και να επισημάνει τον καίριο ρόλο που διαδραματίζει ο δάσκαλος και το σχολείο, καθώς και το βασικό εργαλείο του, το βιβλίο, στη διαμόρφωση της κοινωνίας – διαμόρφωση, μια λέξη που όχι τυχαία εμπεριέχει τη μόρφωση.
Αποτελεί από την αρχαιότητα πεποίθηση ότι ο δάσκαλος μορφώνει τους νέους και διαμορφώνει μέσω αυτής της μόρφωσης, συνδιαμορφώνει καλύτερα, την κοινωνία. Έτσι ήδη στην αρχαία Ελλάδα αναγνωρίζεται στους δασκάλους ο ιδιαίτερος ρόλος τους και εγχαράσσονται στη συλλογική μνήμη εμβληματικές μορφές δασκάλων και διδακτικών μεθόδων. Αναπόφευκτα σκέφτομαι αμέσως τους σοφιστές και τον Σωκράτη, τον επινοητή της μαιευτικής ως κατ’ εξοχήν διδακτικής τέχνης, όπως επίσης σκέφτομαι ότι μεγάλες προσωπικότητες που σημάδεψαν την πορεία του κόσμου γαλουχήθηκαν με μέθοδο, γνώσεις και ηθικές αρχές από ανάλογης εμβέλειας δασκάλους. Αν ακολουθήσουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή προς τα νεότερα χρόνια, θα διαπιστώσουμε ότι όπου αναπτύσσεται πολιτισμός και ο άνθρωπος επιχειρεί να εξέλθει από την ανωριμότητά του, για να παραφράσω τον Καντ, υπάρχουν εκπαίδευση και δάσκαλοι. Μάλιστα δε όσο πιο οργανωμένη και συστηματική ήταν η εκπαίδευση, τόσο πιο οργανωμένη και λειτουργική ήταν και η κοινωνία. Οι Απόστολοι, οι οποίοι διέδωσαν τον Χριστιανισμό και πρόσφεραν ελπίδα σε έναν καθημαγμένο κόσμο, δάσκαλοι ήταν. Η παιδεία και οι δάσκαλοι συγκαθόρισαν άλλωστε την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης, τη διατύπωση και διεκδίκηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την ίδια την ιδέα της Επανάστασης. Πέρυσι γιορτάζοντας την επέτειο της Επανάστασης του 1821 αναφερθήκαμε συχνά στον ρόλο των δασκάλων του γένους. Μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου εθνικού κράτους, πάλι οι δάσκαλοι και ο εγγραμματισμός μέσω της εκπαίδευσης λειτούργησαν ως η κινητήρια δύναμη της κοινωνικής κινητικότητας, η οποία πρόσφερε ελπίδα, όραμα και δυνατότητα για απελευθέρωση των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων από την αμάθεια και τη φτώχεια. Κατά τα μεταπολεμικά χρόνια, οι δάσκαλοι διδάσκοντας υπό συνθήκες που δύσκολα θα πίστευε κανείς σήμερα, σε τάξεις των 60 μαθητών ή σε μονοθέσια σχολεία, συνέβαλαν στο να ορθοποδήσει η χώρα και να εισέλθει στην ευρωπαϊκή οδό.
Αυτά όμως είναι ιστορική αναδρομή και ως εκ τούτου ανήκουν στο παρελθόν. Την τελευταία εικοσαετία συντελείται μια ραγδαία αλλαγή στην υφήλιο, η οποία βιώνοντας την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση εισήλθε στην εποχή της πληροφορίας, στην εποχή των υπολογιστικών συστημάτων και του διαδικτύου. Η νέα τεχνολογία άλλαξε άρδην τη σχέση μας με την πληροφορία και τη γνώση, συνακόλουθα δε και τον ρόλο του σχολείου και του δασκάλου. Στα δικά μας μαθητικά χρόνια, ο δάσκαλος κατείχε τις αναγκαίες πληροφορίες και γνώσεις, τις οποίες μεταλαμπάδευε στη νέα γενιά, η οποία με αυτές μπορούσε να πορευτεί στον επαγγελματικό στίβο και στη ζωή. Αν κάποιος διέθετε και μια εγκυκλοπαίδεια στο σπίτι ή έστω πρόσβαση σε μια δημόσια βιβλιοθήκη, κι αν επιπλέον διάβαζε λογοτεχνικά βιβλία, συμπλήρωνε όλες τις δυνατές πηγές πληροφόρησης. Σήμερα όμως; Ασφαλώς η εποχή που ένας σοφός άνθρωπος κατείχε όλες τις γνώσεις της εποχής του έκλεισε ήδη με τον θάνατο του μεγάλου Γερμανού ποιητή Γκαίτε, όπως λέγεται, όμως στις μέρες μας πια όχι μόνον έχει πολλαπλασιαστεί η ποσότητα της παραγόμενης γνώσης, αλλά με τη μορφή της πληροφορίας έχουν πρόσβαση σε αυτήν πρωτόγνωρα πολλοί άνθρωποι. Οι περισσότεροι τουλάχιστον μαθητές μας, με την ενεργοποίηση μιας εντολής σε διαδικτυακή πλατφόρμα αναζήτησης, μπορούν να έχουν στη διάθεσή τους περισσότερες πληροφορίες από όσες θα μπορούσε να διαχειριστεί ένας καλλιεργημένος άνθρωπος μια ολόκληρη ζωή και βεβαίως περισσότερες από όσες γνωρίζει ο ίδιος ο δάσκαλος, ο οποίος καλείται να τους διδάσκει. Μάλιστα ένας μαθητής με στοιχειώδεις γνώσεις στην πληροφορική θα μπορούσε να φέρει σε δύσκολη θέση ακόμη και τον πιο διαβασμένο δάσκαλο, αφού δύναται να εντοπίσει και να εστιάσει σε πληροφορίες και λεπτομέρειες τις οποίες ο τελευταίος μπορεί μεν επίσης να βρει, όχι όμως τη στιγμή που ο μαθητής ενδέχεται να κάνει μια ερώτηση ή τοποθέτηση σκοπιμότητας.
Αν η πρόσβαση στις πληροφορίες είναι πλέον τόσο εύκολη και μπορεί να γίνει από οπουδήποτε, επομένως και εκτός σχολικής τάξης, απομένει κάποιος ουσιαστικός ρόλος για τον δάσκαλο, ο οποίος μάλιστα, όπως υποστηρίζουν πολλοί, λόγω διαφοράς γενιάς, υπολείπεται σε άνεση χειρισμού της τεχνολογίας;
Η απάντηση που μπορεί να δώσει κανείς είναι ότι διαφέρει ο χειρισμός τεχνολογικών μέσων από τη διαχείριση πληροφοριών και το μετασχηματισμό τους σε γνώση. Σε αυτό το σημείο λοιπόν μπορεί να χαρακτηριστεί ως αναγκαίος και αναντικατάστατος ο ρόλος του δασκάλου. Αν δεν το έχει κάνει μέχρι τώρα, είναι αναγκαίο να αποδεχθεί το μότο ότι το λειτούργημα του δασκάλου δεν συνίσταται στην παροχή πληροφοριών στους μαθητές αλλά στη συμβολή στην καλλιέργεια κριτικής σκέψης, ώστε να είναι αυτοί σε θέση, από τις απεριόριστες σχεδόν πληροφορίες να επιλέγουν, επιλέγοντας πρώτα τις αξιόπιστες πηγές, τις χρήσιμες, κι ακολούθως να μετασχηματίζουν τις πληροφορίες σε γνώση, καθώς οι πληροφορίες από μόνες τους είναι απλώς αργές πρώτες ύλες και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως έχουν για τη δόμηση του γνωστικού οικοδομήματος. Αυτό είναι έργο πολύ απαιτητικό και μόνο μέσω της διά βίου μάθησης μπορεί να αποκτηθεί η αναγκαία επάρκεια. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να αλλάζει συντονισμένος στον ρυθμό και με τα χαρακτηριστικά των γενικότερων μεταβολών. Συνάμα οι νέοι μας αντιμετωπίζουν περισσότερο και συχνότερα ψυχοκοινωνικά προβλήματα, γέννημα της νέας κοινωνίας του θεάματος και του φαίνεσθαι, της κοινωνίας του Instagram και του Tik tok, επομένως ο δάσκαλος πρέπει να αναπτύξει βαθύτερη ενσυναίσθηση, δείχνοντας στην πράξη ότι η διδακτική εκτός από τον πυλώνα της επιστήμης, διαθέτει κι έναν δεύτερο, είναι τέχνη. Όλα αυτά είναι βεβαίως πολύ απαιτητικά και δεν μπορεί κανείς να αντεπεξέλθει μόνος του. Το ελληνικό σχολείο και πρωταρχικά οι Έλληνες εκπαιδευτικοί, συνηθισμένοι κατά κανόνα να εργάζονται κατά μόνας, πρέπει να εργαστούν ομαδοσυνεργατικά. Όπως παραστατικά έγραψε ένας χαρισματικός Γερμανός διευθυντής Δημοτικού Σχολείου, το σμήνος είναι περισσότερο νοήμον από το μεμονωμένο πτηνό. Σε μα εποχή μάλιστα ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης, η σκέψη του Γερμανού συναδέλφου νομίζω ότι πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη.
Δεν θα έλεγα κάτι καινούργιο αν μοιραζόμουν μαζί σας τη διαπίστωση ότι μέχρι τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι εκπαιδευτικοί έχαιραν μεγάλης κοινωνικής εκτίμησης, ενώ στις μέρες μας η εκτίμηση έχει μειωθεί σημαντικά. Είναι αναγκαίο να προσπαθήσουμε να ανακτήσουμε το κοινωνικό μας κύρος, ώστε να αποδεχτεί ξανά η κοινωνία όσα προσφέρουμε. Σε αυτή δε την πορεία, για να χρησιμοποιήσω πάλι μια γερμανική σκέψη, ή θα είμαστε μέρος του προβλήματος ή μέρος της λύσης του. Τρίτη ή υβριδική εναλλακτική φαίνεται να μην υπάρχει.
Εσείς, αγαπητοί συνάδελφοι, οι οποίοι αφυπηρετήσατε πρόσφατα, κουβαλήσατε το βάρος της εποχής των πολλαπλών κρίσεων και συσσωρεύσατε μεγάλη γνώση και εμπειρία που αφορά στη λειτουργία του σχολείου σε μεταιχμιακές εποχές. Καθώς πορεύομαι κι εγώ σταδιακά προς το τέλος, της σταδιοδρομίας και της ομιλίας μου, θα σας εξομολογηθώ ότι ως δάσκαλος αισθάνομαι ότι είμαι ένας άνθρωπος που ποτέ δε έχει τελειώσει τις σπουδές και τη συνακόλουθη πρακτική άσκηση κι ότι το πέρας αυτό έρχεται με τη συνταξιοδότηση. Θεωρώ επίσης ότι οι εκάστοτε αφυπηρετούντες συνάδελφοι, με την εμπειρία δεκαετιών στο σχολείο, αποτελούν μια δυνάμει δεξαμενή γνώσης και εμπειρίας, την οποία η πολιτεία θα μπορούσε να χρησιμοποιεί ποικιλοτρόπως για να υλοποιήσει το όραμα για μια καλύτερη εκπαίδευση. Διότι, για να κλείσω με μια κρητική παροιμία που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης ως μότο σε κάποιο βιβλίο του,
των μπροστινών πατήματα / των πισινών γεφύρια.
Σας ευχαριστώ!
Δρ Αγαθοκλής Αζέλης
Διευθυντής του 7ου Γενικού Λυκείου Τρικάλων
